Bileşikler

Kimya dersinin her safhasında bileşikler ile karşılaşmak mümkündür. Bileşikler konusunu iyi anlamak sonradan gelen konuları anlamak açısından da önemlidir.

Birden fazla elementin belirli miktarda bir araya gelerek kendi özelliklerini kaybedip oluşturdukları yeni saf maddeye bileşik denir. Bileşiği elementten ayıran temel özellik kimyasal reaksiyonlarla daha basit yapıda maddeye, hatta elementlere ayrışmasıdır. Bileşiği karışımdan ayıran temel özellikler ise saf olması, yapısındaki elementleri belli oranda bulunması, kendisini meydana getiren elementlerden tamamen farklı fiziksel ve kimyasal özellikler göstermesidir. Karışımlar fiziksel yöntemlerle bileşenlerine ayrıldıkları halde bileşiker ayrılamazlar.

Bileşik Formülü

Bileşik formülü, bileşikteki atomların cinsini ve bunların sayılarını gösteren ifadedir.

CH4→ Metan molekülü 1 tane C, 4 tane H atomundan oluşmuştur.

Kimyada kaba formül, gerçek (molekül) formül deyimleriyle sık sık karşılaşırsınız.

Kaba formül (Basit formül)

Bileşiği oluşturan elementlerin cinsini ve oranını belirten formüldür.

Gerçek formül (Molükül formülü)

Bileşiği oluşturan elementlerin cinsini, oranını ve sayısını belirten formüldür.

CH2 bir kaba formül ise bu kaba formüle ait gerçek formüller C2H4, C3H6, C5H10, C8H16 vs. olabilir. Birçok bileşiğin ise kaba formülüyle gerçek formülü aynıdır. Örneğin H2O suyun hem gerçek formülü hem de kaba formülüdür.

Metal – Ametal Bileşikleri

İsim: Metalin adı + Ametalin adı + ÜR eki

Oksijenli bileşikler oksik şeklinde isimlendirilir. NH4+ (Amonyum) metal gibi düşünülmelidir.

Örnekler

Al2S3	Alüminyum sülfür
MgBr2	Magnezyum bromür
Zn3N2	Çinko nitrür
NH4Cl	Amonyum klorür

Uyarı: Bileşiklerinde farklı değerlik alabilen metal bileşikleri adlandırılırken bileşikteki metalin değerliği belirtilmelidir.

Örnekler

FeO	Demir (II) oksit
Fe2O3	Demir (III) oksit
FeCl2	Demir (II) klorür
FeCl3	Demir (III) klorür
Cu2O	Bakır (I) oksit
PbO2	Kurşun (IV) oksit

Metal – Kök Bileşikleri

İsim: Metalin Adı + Kökün adı

Örnekler

NaNO3	Sodyum nitrat
Mg(CN)2	Magnezyum siyanür
BaSO4	Baryum sülfat
Ca3(PO4)2	Kalsiyum fosfat
FeSO4	Demir (II) sülfat
Fe3(PO4)2	Demir (II) fosfat
Fe(OH)3	Demir (III) hidroksit

Ametal – Ametal Bileşikleri

Bileşikleri isimlendirirken bileşikteki atomların sayısı, 1 (mono), 2 (di), 3 (tri), 4 (tetra), 5 (penta), 6 (hegza) gibi latince sayılarla ifade edilir. Formülde önce yazılan atom bir taneyse yalnızca adı söylenir. İlk yazılan atomun sayısı birden farklıysa onun da kaç tane olduğu latince belirtilir. Sonraki atomun sayısı kaç olursa olsun belirtilmelidir.

Örnekler

CO	Karbon monooksit
NO2	Azot dioksit
CBr4	Karbon tetra bromür
N2O3	Diazot trioksit
P2O5	Difosfor penta oksit
SF6	Kükürt hegza florür

Değerlik Bulma

1. A grubu metallerinin değerlikleri sabittir ve 1A (+1), 2A (+2), 3A (+3) değerlik alır.
2. Peroksitler hariç oksijenin değerliği (-2) dir.
3. Hidrojen ametallerle yaptığı bileşiklerde (+1), metallerle yaptığı bileşiklerde ise (-1) değerliklidir.
4. B grubu metalleri (geçiş elementleri) farklı (+) değerlik alabilirler. (Fe+2, Fe+3, Cr+3, Cr+6 olduğu gibi)
5. Ametallerin (-) değerlikleri genelde 1 tanedir ve sabittir. Fakat (+) değerlik alabilirler. (Cl–, Cl+, Cl+3, Cl+5, Cl+7, S-2, S+2, P-3, P+3 gibi)
6. Bileşiğin toplam yükü sıfır (0)’dır.
7. Tek başına bulunan element sıfır (0) değerliklidir. Bileşik içerisinde değerliği bilinenler yardımıyla değerliği bilinmeyen veya sorunan elementin değerliği bulunabilir.

Bileşiklerin Sınıflandırılması

Bileşikler birçok açıdan sınıflandırılabilir.

Asit ve Bazlar

Asit

Baz

Sulu çözeltilerde H+ iyonu verilen bileşikler asittir. H2O ve NH3 hariç, H’nın (-) değerlikli olan element ve köklerle yaptığı bileşikler asittir. HCl, HNO3, HBr, H2SO4, CH3COOH vs. (Cu, Hg, Ag, Pt, Au soy metalleri hariç bütün metallerle reaksiyona girerek H2 gazı açığa çıkarttılar. Bazlarla birleşerek tuz ve su oluştururlar. Sulu çözeltileri elektrik akımı iletir. Turnosal kağıdını kırmızıya boyarlar. Tatları ekşidir.

Sulu çözeltilere OH– iyonu verebilen ya da H+ iyonu alabilen bileşiklere baz denir. Metallerin OH– ile yaptırdıkları bileşikler bazdır. NaOH, Ca(OH)2, Al(OH)3NH3 (Amonyak bazı) Organik kimyada bazı belirtici NH2grubudur. Kuvvetli bazlar anfoter metallerle (Zn, Al, Sb) reaksiyona girerek H2gazı açığa çıkarırlar. Asitlerle birleşerek tuz ve su oluştururlar. Sulu çözeltileri elektrik akımını iletir. Turnosal kağıdını maviye boyarlar Tatları acıdır, ele kayganlık hissi verir.

Asitin Değerliği:

Sulu çözeltilere verdiği H+ iyonu sayısıdır. Organik kimyada ise COOH sayısıdır.

HCl → H+ + Cl– (1) değerlikli

H2SO4 → 2H+ + SO4-2 (2) değerlikli

H3PO4 → 3H+ + PO4-3 (3) değerlikli

CH3COOH → H+ + CH3COO–   (1) değerlikli

Bazın Değerliği:

Sulu çözeltilere verdiği OH– iyonu sayısıdır.

NaOH → Na+ + OH–   (1) değerlikli

Mg(OH)2 → Mg+2 + 2OH–   (2) değerlikli

Al(OH)3 → Al+3 + 3OH–   (3) değerlikli

NH3 + H2O ⇔ NH4+ + OH, denkleminden dolayı NH3 1 değerliklidir.

Asitin ve Bazın Kuvvetlilik ve Zayıflığı:

Suda yüzde yüz iyonlaşabilen asitler ya da bazlar kuvvetli, suda az iyonlaşabilenler ise zayıf asit ya da bazdır. Elektrik akımını iyi ileten asit ya da bazlar kuvvetli, elektrik akımını iyi iletmeyen asit ya da bazlar zayıftır. Bir asidin ya da bazın kuvvetliliği ile değerliği arasında herhangi bir ilişki yoktur.

HCl, H2SO4, HNO3, HBr gibi asitler kuvvetli, organik asitler ve H2S, HCN gibi asitler zayıf asitlerdir. Bazlarda ise aktif olan metalin bazı daha kuvvetlidir. NH3ise zayıf bir bazdır.

Peryotlar çetvelinde soldan sağa doğru ve yukardan asağıya asitlik özellik artar. Bazlarda ise soldan sağa bazik özellik azalır, yukarıdan aşağıya artar.

Oksi asitlerde ise oksijen sayısı arttıkça (asitin merkez atomun değerliği arttıkça) asitlik kuvvetli artar. HCl, HClO2, HCIO4‘ün asitlik kuvveti,

HCIO < HCIO2 < HCIO4 şeklindedir.

Örneğin HF, HCl, HBr, Hl asitlerinden en kuvvetli olan HI, en zayıf olanı ise HF’dir.

Tuzlar

Baz katyonu ile, asit anyonundan oluşan bileşiklere tuz adı verilir.

NaOH + HCl → NaCl + H2O

Bu tepkimede NaOH bazı ile HCl asidi bir araya gelerek NaCl dediğimiz sofra tuzunu ve suyu oluşturuyorlar.

Kuvvetli asit + Kuvvetli baz → Nötr tuz

Kuvvetli asit + Zayıf baz → Asidik tuz

Zayıf asit + Kuvvetli baz → Bazik tuz

Zayıf asit + Zayıf baz reaksiyonunda oluşan tuzun cinsi asit ve bazın zayıflık derecelerine bağlıdır.

Oksitler

Flor haricindeki elementlerin oksijen ile yapmış oldukları bileşiklere oksit adı verilir.

Asidik Oksit

Ametallerin oksijence zengin olan oksitlerine asidik oksit denir. CO2, N2O5, SO2, SO3 gibi oksitler asidik oksitlerdir. Asidik oksitlersu ile birleşince asitleri, baz ile birleşince tuzları oluştururlar.

CO2 + H2O → H2CO3   (H2CO3 asittir)

N2O5 + H2O → 2HNO3   (H2NO3 asittir)

SO3 + 2KOH → K2SO4 + H2O   (K2SO4 tuzdur)

Bazik Oksit

Metallerin oksijenle yapmış oldukları bileşikler genellikle bazik oksittir. Su ile bazları, asit ile tuzları oluştururlar. Na2O, BaO, CaO bazik oksitlere örnektir.

Nötr Oksit

Ametallerin oksijence fakir ya da eşit oksitleridir. Asitlerle ve bazlarla reaksiyon vermezler. Suda da çözünmezler. CO, NO, N2O nötr oksitlerdir.

d. Anfoter Oksit

Anfoter madde hem asitle hem de bazla reaksiyon verebilen maddedir. Bir başka ifadeyle asitlere karşı baz bazlara karşı asit özelliği gösteren maddelere anfoter madde denir. Anfoter oksitler suda çözünmezler. Al ve Zn elementlerinin hem kendileri hem oksitleri hem de hidroksitleri anfoterdir. Al2O3, ZnO, Al(OH)3, Zn(OH) 2anfoterdirler. Pb, Sn elementleri de anfoter maddelere örnektir.

e. Peroksit

O2-2, 2 tane oksijenin toplam -2 değerlikli olduğu bileşiklere peroksit denir. Burada oksijenlerden bir tanesi 0 değerlikli , diğeri ise -2 değerliklidir. H2O2(hidrojen peroksit), Na2O2 (Sodyum peroksit), BaO2 (Baryum peroksit) peroksitlere örnekdirler. Peroksitler ısıtılınca kolaylıkla oksijen gazı verirler.

f. Bileşik Oksit

Farklı değerlik alabilen alabilen metal oksitlerin birleşmesiyle oluşan oksitlerdir. Oksitin yapısında metal farklı iki değerlik almış olmalıdır.

www.universitego.com sitesinden alınmıştır.